Ngầm Cà Roòng và Ngầm Aki
ĐỊA ĐIỂM VÀ KHU VỰC DI TÍCH
Ngầm Cà Roòng tại Km52, ngầm A Ki tại Km61 trên Đường 20, thuộc địa phận xã Thượng Trạch, huyện Bố Trạch, tỉnh Quảng Bình.
SỰ KIỆN, NHÂN VẬT LỊCH SỬ, ĐẶC ĐIỂM CỦA DI TÍCH
Đoạn đường ngầm Cà Roòng từ Km49 đến Km54 không những trải qua nhiều cua dốc mà còn đi qua một ngầm, gọi là ngầm Cà Roòng. Đây là một nhánh suối thuộc sông Cà Roòng nằm giữa hai dãy đồi. Từ giữa năm 1966 đến 1972, ngầm Cà Roòng (cũng như A Ki) luôn là trọng điểm đánh phá suốt ngày đêm của địch. Có nhiều thời kỳ máy bay địch thả bom đạn liên tục và pháo sáng địch thả trắng đêm. Tuyến đường đã hai lần bị rải chất độc hóa học. Chỉ tính ở trọng điểm Cà Roòng địch đã tập trung đánh phá liên tục, có ngày địch đánh từ 0 giờ đến 20 giờ, như ngày 23/6/1966, có 19 trận, tính ra 1 giờ 16 phút có một trận. Cao điểm Cà Roòng ngày hôm ấy phải hứng chịu 54 quả bom lớn, 9 loại rocket 36 quả, 1 bom bi mẹ, 12 loại kanongvanh và một số bom bươm bướm. Xe vượt qua trọng điểm, có lúc duy nhất chỉ còn một cách là dùng xe ủi, ủi đường thành một vệt, xe theo đó mà đi… Vì vậy ở đây có trận đã hy sinh 3 đồng chí, trong đó có đồng chí Trần Văn Thanh (quê Nghi Lộc) là thợ lái máy ủi và 8 đồng chí khác bị thương. (Tính từ 5/1965 đến 12/1972, địch đánh vào đỉnh và ngầm Cà Roòng 21.433 trận bom đạn các loại; 1.560 quả tên lửa; máy bay B-52 rải thảm 5 đợt với 15 chiếc, máy bay B-57 rải chất độc hóa học 19 đợt; bom tạ và bom tấn 11.660 lần, thả bom tọa độ 8.670 lần, bom từ trường 360 quả, bom hẹn giờ 260 quả, bom na pan 360 quả, bom phốt pho 370 lần, bom sát thương, bom tơ vướng nổ, bom bươm bướm, bom côn trùng 2.170 lần và 360 cây nhiệt đới (Theo cựu Quyền Đại đội trưởng C1 Nguyễn Tiến Mai).
Toàn bộ con đường và đồi núi hai bên bị cày xới nham nhở không biết bao nhiêu lần, một bóng cây cũng không còn. Khu vực ngầm Cà Roòng từ Km48 đến Km57 là một vùng rộng dài nham nhở, không còn bóng cây, như vùng đất chết, đỏ lòm bầm tím… Bên cạnh đó, trọng điểm ngầm A Ki (Km59 – 64) địa hình cũng dốc quanh và ác liệt không kém Cà Roòng. Có lúc các đơn vị TNXP lập một số “Trung đội xung kích cứu nguy” đã đến đây ứng cứu như mùa mưa 1966 chẳng hạn. Tháng 6/1966, Trung đoàn Công binh E4 phụ trách từ Km62 đến Km71 Đường 20 gặp nhiều khó khăn, Đại đội 168 đã cử một trung đội do Hồ Bá Thâm làm Trung đội trưởng chỉ huy chi viện cho E4. Trung đội chủ yếu chốt giữ ngầm A Ki suốt mùa mưa, vượt qua bom đạn và mưa lũ, trung đội đã hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ, được cấp trên khen thưởng.
Tại Cà Roòng, Trung đội trưởng (Đại đội 168) Nguyễn Văn Khoái có sáng kiến: Mỗi tiểu đội chọn một đơn vị đào 4 hầm, ém quân thay nhau trực chiến 24/24 bên cạnh đường để tranh thủ giữa hai trận đánh của máy bay Mỹ mà san lấp hố bom, hoặc dẫn đường cho xe ủi dọn tuyến thông xe. Sáng kiến của đồng chí Khoái được áp dụng có hiệu quả. Đồng chí Khoái được 3 lần mời về Bộ Tư lệnh 559 báo cáo kinh nghiệm điển hình đảm bảo giao thông và được tặng thưởng Huân chương Chiến công hạng Ba.
Tiểu đội trưởng Đinh Bạt Tuyên (Đại đội 168), quê Nghi Công, Nghi Lộc, ngồi cạnh đồng chí lái máy ủi, dẫn đường cho lái xe làm việc. Máy bay địch đánh, đồng chí lái máy ủi bị thương không điều khiển được, Tuyên nhảy sang lái thay, mặc dù chưa học nghề vẫn quyết tâm cho máy nổ, ủi thành một vệt đường để đoàn xe theo đó vượt qua trọng điểm. Lúc lái máy Tuyên bị thương ở vai, đầu gối rồi ngất xỉu, đồng đội đưa về trạm xá rồi Tuyên mới biết mình phải khâu 3 mũi. Trong đợt giải phóng đoàn xe này, Đinh Bạt Tuyên được Nhà nước tặng thưởng Huân chương Chiến công hạng Hai và Nguyễn Văn Chương được tặng thưởng Huân chương Chiến công hạng Ba.
Cà Roòng, A Ki và các trọng điểm trên Đường 20 là nơi “lửa thử vàng, gian nan thử sức”. Lực lượng TNXP bám trụ tại đây luôn “Sống chết với con đường”, nhất định không để đường tắc; lực lượng công binh gan vàng, dạ ngọc; lực lượng lái xe dưới bom đạn vẫn vững vàng tay lái; đơn vị phòng không khiến các “Thần sấm”, “Con ma” kinh hoàng…
XẾP HẠNG
Nhân dịp 60 năm ngày mở đường Hồ Chí Minh – Ngày truyền thống của Bộ đội Trường Sơn, 9 di tích của đường Trường Sơn được bổ sung vào danh mục các Di tích Quốc gia Đặc biệt, theo Quyết định số 1820/QĐ-TTg, ngày 24/12/2018, trong đó có Di tích Cà Roòng (gồm cả A Ki) – cụm cuối của Đường 20 trên đất Việt Nam. Tại đây, được sự vận động của Ban Biên tập Tạp chí Nông Thôn Việt thông qua Chương trình Nghĩa tình Biên giới, Ngân hàng Bưu điện Liên Việt và ông Dương Công Minh đã tài trợ xây dựng Đền tưởng niệm Liệt sĩ Trường Sơn (trọng điểm Cà Roòng – ATP) Đường 20 Quyết Thắng. Đền tưởng niệm Liệt sĩ sẽ được khánh thành trong trong dịp kỷ niệm ngày Thương binh Liệt sĩ năm 2022.
HIỆN TRẠNG
Đường 20 một thời gian dài không được nâng cấp do nằm trong Di sản Phong Nha – Kẻ Bàng, nay từ Xuân Sơn, tất cả các loại xe đã đi được lên tận A Ki một cách thuận lợi. Ngầm Cà Roòng và A Ki đã được thay bằng cầu bê tông vĩnh cửu.
